Месяц: Февраль 2022

Հայկական  մշակույթը սկզբնավորվել է անհիշելի ժամանակներում։  Դեռևս տոհմերի, ցեղամիությունների և վաղ պետական կազմավորումների ժամանակաշրջաններում ծնունդ են առնում առասպելներն ու վիպերգերը, կրոնական հավատալիքներն ու սովորույթները։ Դրանցից շատերը պահպանվելով՝ հասել  են մեզ և շատ սիրված են նաև մեր օրերում։

Հայկական մշակույթի հնագույն ակունքների մասին կան նաև բազմաթիվ նյութական վկայություններ։ Հայաստանի  տասնյակ հազարավոր ժայռապատկերներում կան ինչպես պարզ կենցաղային տեսարաններ, այնպես էլ երկնային երևույթների ու դիցաբանական սյուժեների պատկերներ, օրացույցներ և այլն։

Հայկական մշակույթի վաղագգույն շրջանի բարձր զարգացման մասին են վկայում հնագիտական պեղումները։ Հայտնաբերվել են բազմաթիվ հնագույն բնակավայրեր, դամբարաններ ու ամրոցներ։

1. Հայաստանի տնտեսության ﬔջ ի՞նչ տեղ է գրավել ﬔքենաշինությունը:

Մեքենաշինությնա նշանակությունը երկրի տնտեսական կյանքում շատ մեծ է: Չկա մարդու գործունեության մի բնագավառ, որտեղ չկիրառվի մեքենաշինության այս կամ այն ենթաճյուղի թողարկված արտադրանքը: Գլխավորապես մեքենաշինության շնորհիվ է, որ կատարվում են տնտեսության տեխնիկական վերազինում, արտադրության ավտոմատացում ու կոմպյուտերացում:

Եթե երկրիրը ունի զարգացած մեքենաշինություն, ապա այդ երկրի տնտեսական զարգացման մակարդակը բավականին բարձր է։

• Բնութագրե՛ք և գնահատե՛ք ﬔր երկրում ﬔքենաշինության զարգացման պայմանները:
  
• Մինչ խորհրդային Հայաստանում ﬔքենաշինության ճյուղն ըստ էությանբացակայում էր: Խորհրդային տարիներին այն դարձավ արդյունաբերությանառաջատար և աﬔնաարագ զարգացող ճյուղը: Այն առաջին տեղն էրգրավում բոլոր հիﬓական տնտեսական ցուցանիշներով: 
  

• Թվարկե՛ք ՀՀ ﬔքենաշինության գլխավոր ճյուղերը և արտադրությունները:
  
  ՀՀ ﬔքենաշինության գլխավոր ճյուղերն են ՝
  էլեկտրատեխնիկական արդյունաբերությունը,
  սարքաշինությունը, ավտոմատացման ﬕջոցների և կառավարման համակարգերի արտադրությունը,
  ռադիոէլեկտրոնային արդյունաբերությունը,
  հաստոցաշինական- գործաշինական արդյունաբերությունը
  
• Վերլծե՛ք,թե  ՀՀ-ում ինչպիսի՞փոխադարձ կապեր կան մեքենաշինության և մետաղաձուլության միջև:
• Բնութագրե՛ք ճյուղի վիճակը և արդի հիﬓախնդիրները շուկայական
  տնտեսության զարգացման պայմաններում:
  
  Ներկայումս շուկայական տնտեսության զարգացման, ﬔքենաշինական ձեռնարկությոունների սեփականաշնորհման և ապապետականացման պայմաններում դրանց ﬕ մասը չի գործում, իսկ ﬕ մասն էլ աշխատում է փոքր հզորությամբ: Դրա գլխավոր պատճառը սպառման շուկայի բացակայությունն է և այլ երկրներում գտնվող ձեռնարկություների հետ արտադրական կապերի խզումը:

Էկոլոգիական գործոնը ցանկացած, այլևս չբաժանվող, բնակության միջավայրի պայման է, որը օնտոգենեզի գոնե մեկ շրջանի ընթացքում ազդեցություն է ունենում օրգանիզմի վրա։ Միջավայրը իր մեջ պարունակում է բոլոր մարմիններն ու երևույթները, որոնց հետ օրգանիզմը գտնվում է ուղղակի կամ անուղղակի հարաբերությունների մեջ։ Էկոլոգիական գործոնները՝ ջերմաստիճան, խոնավություն, քամի, մրցակիցներ և այլն, տարբերվում են զգալի փոփոխականությամբ ժամանակի և տարածության մեջ։ Այդ գործոններից յուրաքանչյուրի փոփոխականության աստիճանը կախված է բնակության միջավայրի առանձնահատկություններից։ Օրինակ, ջերմաստիճանը ուժեղ տատանվում է ցամաքի մակերևույթին, բայց համարյա նույնն է օվկիանոսի հատակին կամ քարանձավների խորքում։ Համատեղ ապրող օրգանիզմների կյանքում միևնույն գործոնը տարբեր նշանակություն ունի։ Օրինակ, ընդերքի աղիության չափը առաջնային դեր է կատարում բույսերի միներալների սնման ժամանակ, բայց անտարբեր է շատ վերերկրյա կենդանիների համար։ Լույսի լուսարձակման ինտենսիվությունը և կազմը բացառապես կարևոր են ֆոտոտրոֆ բույսերի կյանքի համար, իսկ հետերոտրոֆ օրգանիզմների (սունկեր և ջրային կենդանիներ) կենսագործունեության վրա լույսը նկատելի ազդեցություն չի ունենում։ Էկոլոգիական գործոնները օրգանիզմների վրա տարբեր կերպ են ազդում։ Նրանք կարող են հանդես գալ որպես գրգռիչներ՝ ֆիզիոլոգիական գործառույթների հարմարվողականության փոփոխություններով պայմանավորված, որպես սահմանափակիչներ՝ պայմանավորված այս կամ այն օրգանիզմների գոյության անհնարինությամբ, որպես մոդիֆիկատորներ՝ օրգանիզմի մորֆոլոգիական և անատոմիական փոփոխությունները որոշող։ Էկոլոգիան կենսաբանական գիտություն է…

Էկոլոգիական գործոնների դասակարգում

Ընդունված է տարբերել բիոտիկ, աբիոտիկ, անթրոպոգեն էկոլոգիական գործոններ։

Բիոտիկ գործոնները միջավայրի բոլոր զանազան գործոններն են, որոնք կապված են կենդանի օրգանիզմների գործունեության հետ։ Դրանց են վերաբերում ֆիտոգեն (բույսեր), զոոգեն (կենդանիներ), միկրոբիոգեն (միկրոօրգանիզմներ) գործոնները։

Անթրոպոգեն գործոնները միջավայրի բոլոր զանազան գործոններն են՝ պայմանավորված մարդու գործունեությամբ։ Դրանց են վերաբերում ֆիզիկական (ատոմային էներգիայի օգտագործում, գնացքներով և ինքնաթիռներով տեղաշարժում, աղմուկի և վիբրացիոն ալիքների ազդեցություն և այլն), քիմիական (հանքային պարարտանյութերի և թունաքիմիկատների օգտագործում, արդյունաբերության և տրանսպորտի արտանետումներով Երկրի թաղանթի աղտոտում), կենսաբանական (սննդամթերքներ, օրգանիզմներ, որոնց համար մարդը կարող է համարվել բնակության վայր կամ սնման աղբյուր), սոցիալական (կապված մարդկանց և հասարակությունում կյանքի փոխհարաբերությունների հետ) գործոններ։

Աբիոտիկ գործոնները միջավայրի բոլոր զանազան գործոններն են՝ անկենդան բնությունում գործընթացների հետ կապված։ Դրանց են վերաբերում կլիմայական (ջերմաստիճանը, խոնավությունը, ճնշումը), էդաֆոգեն (մեխանիկական կազմը,

I դարի առաջին կեսին Հայաստանում գահակալական լուրջ պայքար էր։

Վերջին արտաշսյյանների օրոր Հռոմեական կայսրությունը ուժեղացրել էր ճնշումը Հայաստանի վրա։ 2թ․ Օգոստոս կայսեր թոռան Գայոս Կեսարի գլխավորած բանակը, ներխուժելով Հայաստան, շարժվեց դեպի երկրի խորքը։ Հասնելով Արշարունյաց գավառը՝ հռոմեացիները շրջապատում են Արտագես բերդը։ Հայ պաշտպանները հերոսաբար դիմադրում են հռոմեական զինվորններին։
Հռոմեական հրամանատարին վերացնելու նպատակով հայ բերդապահ Ադդոնը դիմում է ռազմական խորամանկության։ Բանակցություների առիթով նա ժամանում է հռոմեական ճամբար և Գայոս Կեսարի հետ հանդիպման ընթացքում դաշույնով ծանր վիրավորում հասցնում նրան։ Գայոսի թիկնապահների հետ մենամարտում Ադդոնը հերոսաբար զոհվում է, իսկ Արտագերսի պաշտպանները շարունակում են դիմադրությունը։ Արտաշեսյանների արքայատոհմից հետո Արտաշատում գահակալած թագավորներից առավել նշանավորը Զենոնն էր, նա իշխել է 18-34 թթ․։
Նրա թագավորության տարիները եղել են խաղաղ, և հայ ժողովուրդը նրան սիրով կոչում էր Զենոն-Արտաշես։ Նրա մահից հետո Արտաշատում գահակալում են Պարթևստանի և Հռոմի դրածո թագավորները։ Հռոմը ծրագել էր նվաճել Հայաստանը և այն վերածել կայսերական նահանգի։ Իսկ Պարթևները, մրցակցելով Հռոմի հետ, ցանկանում էին ձեռք բերել հուսալի դաշնակի։ Ուստի հայ ժողովուրդը դաշնակցեց պարթևների հետ՝ ընդդեմ հռոմեացիների նվաճողական քաղաքականության։
Տրդատ III – ի գահակալությունը։ Տրդատը Հռոմեական կայսրությունում գտնվելիս ըմբշամարտի ասպարեզում հաղթել էր օլիմպիական խաղերում։ Նա նաև շատ սխրագորություններ է կատարել։

Հռոմեական կայսրը, Տրդատի մեծ պատիվերի արժանացնելով և պարգևներ տալով, թագադրում և հռոմեական օգնական զորքով ճանապարհում է հայոց արխարհ։  

Տրդատը վերադառնում է 287 թվականին և միառժամանակ թագավորում Հայաստանի արևմտյան հատվածում։ Երբ Տրդատը դեռևս Բարձր Հայքում էր, նրա մոտ ծառայության էր եկել Գրիգոր Պարթևը։ Գրիգորը ցանկանում էր հատուցել իր հոր՝ Անակի կողմից Խոսրով թագավորի սպանության համար։

Գրիգորը թաքցնում էր Տրդատից, որ ինքն Անակի որդին է և որ ըդունել է քրիստոնեությունը։ Տրդատ թագավորը Եկեղյաց գավառում՝ Անահիտ աստվածուհուն նվիրված տաճարում, զոհեր մատուցելիս նկատում է, որ Գիրգորը արարողությանը չի մասնակցում։ Իմանալով, որ նա քրիստոնյա է ու Անակի որդին Տրդատ III-ը հրամայում է նրան փակել բերդի ստորգետնյա բանտում՝ Խոր վիրապում։ Գրիգորն այնտեղ մնում է 13 տարի։

Հռոմեացիների հետապնդումներից փախչելով՝ Հռիփսիմյանց կույսերը հասնում են Հայաստան։ Տրդատը, տեսնելով Հռիփսիմե կույսին, սիրահարվում է նրան։ Սակայն Հռիփսիմեն մերժում է արքայի սերը։ Տրդատը դառնում է Հռիփսիմեի և մյուս կույսերի նահատակության պատճառը։ Այդ ամենը խորապես ցնցում է Տրդատին, և նա ծանր հիվանդանում է։ Արքայաքույր Խոսրովիդուխտին տեսիլք է երևում, որ Տրդատին և նրա հետ հիվանդացած մարդկանց կարող է բուժել միայն Գրիգորը։ Տրդատը հրամայում է նրան բանտից ազատ արձակել և Խորվիրապից դուրս գալով՝ Գրիգորը բուժում է թագավորին ու պալատականներին, և սկսում է քիստոնեական քարոզչություն կատարել։

Տրդատը բազում սխրագործություններ է կատարում ինչպես Հայաստանի հարավարևմտյան երկրամասերը պարսից հարձակումներից պաշտպանելիս այնպես էլ Պարսկաստանի սահմաններում։

Այդ ընթացքում սրվել էին պարսկա-հռոմեական հարաբերությունները, որոնք հանգեցրին պատերազմի։ 296թ․ պարսից զորքը, Հյուսիսային Միջագետքում հռոմեական բանակին պարտության մատնելով, ներխուժում է Հայաստան։ 297թ․ Բասեն գավառի Ոսխա գյուղի մոտ հայ-հռմեական միացյալ ուժերը ջախջախում են պարսիկներին։ Պարսից արքա Ներսեհը փոխուստի է դիմում և հաշտություն խնդրում։ Նա Հյուսիսային Միջագետքում տարածքային որոշ զիջումներ է անում հռոմեացիներին։

298թ․ Մծբինում կնքվում է հռոմեա-պարսկական 40-ամյա խաղաղության պայմանագիրը։ Մեծ Հայքի թագավորությունը վերականգնում է իր ամբողջականությունը և այսպիսով Տրդատ III Մեծը վերջնակկանապես հաստատվում է հայոց գահին։

§ 32. Ոսպնյակներ: Ոսպնյակի օպտիկական ուժ:

1.Ինչ է ոսպնյակը: Ոսպնյակների ինչ տեսակներ գիտեք:
Ոսպնյակ է կոչվում թափանցիկ, սովորաբար ապակե մարմինը, որը երկու կողմից սահմանափակված է գնդային մակերևույթներով:

2. Որ ուղիղն են անվանում ոսպնյակի գլխավոր օպտիկական առանցք:

3. Որ ոսպնյակներն են կոչվում ուռուցիկ. և որ ոսպնյակները՝ գոգավոր:
Ոսպնյակ է կոչվում թափանցիկ, սովորաբար ապակե մարմինը, որը երկու կողմից սահմանափակված է գնդային մակերևույթներով:

4. Ինչ է բարկ ոսպնյակը: Որ կետն են անվանում ոսպնյակի օպտիկական կենտրոն: Ինչ հատկությամբ է այն օժտված:
Բարակ են այն ոսպնյակները, որոնց միջին մասը (հաստությունը) զգալիորեն փոքր է նրանց սահմանափակող գնդային մակերևույթների շառավիղներից՝ d≪R1,R2

5. Ինչով են իրարից տարբերվում հավաքող և ցրող ոսպնյակները:

6. Որ կետն է կոչվում հավաքող ոսպնյակի կիզակետ: Իսկ ցրող ոսպնյակի կեղծ կիզակետ?

7. Ինչ է ոսպնյակի կիզակետային հեռավորությունը: Ինչով են տարբերվում հավաքող և ցրող ոսպնյակների կիզակետային հեռավորությունները:

8. Որ մեծությունն է կոչվում ոսպնյակի օպտիկական ուժ: Ինչ միավորով է այն արտահայտվում, և ինչպես է արտահայտվում այդ միավորը:
Կիզակետային հեռավորության հակադարձ մեծությունը կոչվում է ոսպնյակի օպտիկական ուժ և նշանակվում է D տառով:

Տիգրան Մեծին հաջորդեց իր որդին՝ Արտավազդ II-ը, նա իշխել է Ք․ ա․ 55-34թթ․։ Նա ևս Արտաշեսյան արքայատոհմի նշանավոր ներկայացուցիչներից է։ Ստացել է հիանալի կրթություն, գրել է «ողբորգություններ, ճառեր, ու պատմական երկեր»։

Ք․ ա․ 54թ․ Հռոմն արևելք ուղարկեց Կրասոս զորավարին, որի նպատակը Պարթևստանի գրավումն էր։ Քանի որ Հայաստանը Արտաշատի պայմանագրով համարվում էր Հռոմի «դաշնակից և բարեկամ», Կրասոսը Արտավազդ II-ից պահանջեց օգնական զորք։ Սակայն նա չկատարեց Արտավազդ II-ի պահանջները, որոնք բխում էին Հայաստանի շահերից։ Ուստի Մեծ Հայքի արքան նրան օգնություն չտրամադրեց։

Ք․ ա․ 53թ․ Կրասոսը սկսեց արշավանքը։ Նույն թվականին Խառանի ճակատամարտում Հռոմեական զորքը ջախջախից պարտություն կրեց։ Այնտեղ սպանվեց նաև Կրասոս զորավարը։

Մինչ այդ Պարթևստանի արքա Օրոդես II-ը Կրասոսի դեմ ուղարկել էր իր Սուրեն սորավարին, իսկ ինքը մեկնել էր Հայաստան։ Հայ և Պարթև արքաները բարեկամական դաշինք կնքեցին։ Այն ամրանդվեց դարթև արքայազն Բակուրի և Արտավազդ II-ի քրոջ ամուսնությամբ։

Ի նշան հաղթանակի սպանված Կրասոսի գլուղը բերվեց և նետվեց ՆՐԱՆՑ առջև։

Պարթևստանում Ք․ ա․ 38․թ գահըզավթեց Օրոդես II-ի որդի Հրահատը։ Նրա գահակալությամբ հայ-պարթևական դաշինքը խզվեց։

Շուտող արևելք արշավեց մեկ այլ հռոմեական զորավար՝ Անտոնիոսը, որը նույնպես ծրագրում էր նվաճել Պարթևստանը։ Նա, ելնելով Կրասոսի սխալներից, նախընտրեց արշավել Հայաստանի տարածքով, ինչպես ժամանակին խորհուրդ էր տվել Արտավազդ II-ը։ Հայոց արքան որոշեց կրկին ստանձնել Արտաշատի պայմանագրով ունեցած պարտավորությունները։ Նա Անտոնիոսին տրամադրեց օգնական զորք և թույլատրեց պարթևներին դեմ արշավել Հայաստանով։

Անտոնիոսը 100-հազարանոց բանակով Ք․ ա․ 336թ․ սկսեց ռազմարշավ, սակայն խայտառակ պարտություն կրեց։ Հռոմեացիները այս արշավանքի ընթացքում կորցրեցին 44հազար զինվոր։

Անտոնիոսի զորքը հետ քաշվեց Հայաստան, որտեղ հայերը ապաստան տվեցին հռոմեացիներին։

 Անտոնիոսը Հռոմում արդարանալու համար պարտության մեղքը բարդեց Արտավազդ II-ի վրա։ Ք․ ա․ 34թ․ Անտոնիոսի զորքերն անակնկալ ներխուժեցին Հայաստան  Արյունահեղությունից խուսափելու նպատակով հայոց արքան գնաց 2բանակցությունների, սակայնխաբեությամբ ձեռ ձերբակալվեց և տարվեց Եգիպտոս։ Մեծ Հայքի թագավոր հռչակվեց Արտավազդի որդին Արտաշես II-ը, նա իշխել է Ք․ ա․ 30-20թթ․։ Սակայն Արտաշեսն ի վիճակի չեղավ պայքարելու հռոմեացիների դեմ։ Նա հակադրված՝ իր զորքով ապաստան գտավ Պարթևստանում։ Վերջինիս արքան, հասկանալով իր սխալը, որոշել էր բարկանալ Հայաստանի հետ։

Անտոնիոսը Եգիպտոսում պահանջեց, որ գերված Արտավազդ II-ն ու նրա ընտանիքը խոնարհվեն և երկրպագեն իր կնոջը՝ Կլեոպատրային՝ դրա դիմաց խոստանալով ազատություն։ Սակայն վեհանձն արքան և նրա ընտանիքն արհամարհեցինԱնտոնիոսին՝ գերադասելով արժանապատիվ մահը։ Ք․ ա․ 31թ․ Արտավազդ II-ը և հայոց թագուհին մահապատժի ենթարկվեցին։ Իսկ երկու արքայորդիները մնացին պատանդության մեջ և ուղարկվեցին Հռոմ։