Արփինե Խաչատրյանի բլոգ

Լուսնի խավարումը, Երկրի՝Արեգակի և Լուսնի միջև գտնվելու երևույթն է։ Արեգակից լուսավորվող Երկիրը հակառակ ուղղությամբ կոնաձև ստվեր է գցում՝ շրջապատված կիսաստվերով։ Այսպիսի դասավորության հետևանքով Լուսինն ընկնում է Երկրի ստվերի մեջ և տեղի է ունենում Լուսնի խավարում։ Լուսնի խավարումը կոչվում է լրիվ, եթե այն ամբողջապես ընկղմվում է Երկրի ստվերի մեջ։ Իսկ եթե ստվերում է գտնվում Լուսնի սկավառակի միայն մի մասը, ապա լինում է մասնակի խավարում։

Լուսնի խավարման ծագումը

Ամեն տարի տեղի է ունենում 2 -ից 7 լուսնային խավարում: Ըստ լուսնի դիրքի ՝ երկրի ստվերի նկատմամբ, Կան 3 տեսակի լուսնային խավարումներ: Չնայած դրանք ավելի հաճախակի են, քան արևի խավարումները, դրանք չեն լինում ամեն անգամ, երբ լիալուսինը պայմանավորված է հետևյալ պայմաններով.

Լուսինը պետք է լինի լիալուսին: Այլ կերպ ասած, արևի համեմատ, այն ամբողջությամբ գտնվում է երկրի հետևում: Երկիրը պետք է ֆիզիկապես տեղակայված լինի արևի և լուսնի միջև, որպեսզի բոլոր երկնային մարմինները միևնույն ուղեծրային հարթությունում լինեն միևնույն ժամանակ, կամ շատ մոտ նրան: Սա հիմնական պատճառն է, թե ինչու դրանք ամեն ամիս չեն հանդիպում, քանի որ լուսնի ուղեծրը թեքված է խավարածուրից մոտ 5 աստիճանով: Լուսինը պետք է ամբողջությամբ կամ մասամբ անցնի երկրի ստվերի միջով:

Լուսնի ամբողջական խավարում

Դա տեղի է ունենում, երբ լուսինը որպես ամբողջություն անցնում է երկրի շեմի ստվերից: Այլ կերպ ասած, լուսինը ամբողջությամբ մտնում է umbra- ի կոն: Արևի խավարման այս տիպի զարգացման և ընթացքի մեջ լուսինը անցնում է խավարումների հետևյալ հաջորդականությամբ ՝ կիսամյակային, մասնակի խավարում, լրիվ խավարում, մասնակի և կիսամյակային:

ՀՀ հռչակում 1918թ․ մինչ դեռ հայերը կռվում էին թուրքական  զավթիչների դեմ մայիսյան հերոսամրտում, սուր հակասություններ էին առաջացել Անդրկովկասյան Դաշնային Հանրապետության իշխանության մարմիններում այդ պատճառով 1918թ․ մայիսի 26-ին լուծարվեց Անդրկովկասյան պառլամենտը և դրանով փլուզվեց Անդրկովկասյան Դաշնությունը։ Նույն օրը Վրաստանը հռչակեց անկախություն, հաջորդ օրը կովկասյան թաթարները Արևելակովկասյան հանրապետություն հռչակեցին անկախ։ Մայիսի 28 Թիֆլիսում հայոց ազգային խորհուրդը քննարկումներից հետո որոշեցին հայտարարել Հայաստանի անկախության մասին։ Հայտարարության տեքստը ընդհունվեց մայիսի 30-ին սակայն Հայաստանի անկախության օրը համարվեց մայիսի 28 քանզի այդ օրը հայկական պատվիրակության հանձնարարվեց մեկնել Բաթում թուրքերի հետ կնքել հաշտության պայմանագիր:

Բաթումի պայմանագիր։ 1918թ․ մայիսի սկզբերին թուրք-անդրկովկասյան բանակցությունները վերսկսվեցին Բաթումում։ Թուրքերը մայիսի 26-ին վերջնագիր ներկայացրեցին անդրակովկասյան

պատվիրակությանը, բայց հենց այդօրը Անդրկովկասյան Հանրապետությունը փլուզվեց, հանրապետություններից յուրաքանչյուրը ինքը պետք է լուծել Թուրքիայի հետ հարցերը։ Մայիսի 28-ին Հայոց ազգային խորուրդհը նոր պատվիրակություն ուղարկեց Բաթում, որ հաշտություն կնքեն թուրքերի հետ։ Պատվիրակությունը գլխավորում էր Ալեքսանդր Խատիսյանը։ Մայիսի վերջին սկսվեցին բանակցությունները և ավարտվեցին հունիսի 4-ին։ Կնքվեց Բաթումի հաշտության պայմանագիրը, որը շատ ծանրեր Հայաստանի համար, որոհետև շատ փոքր տարացք էր մնում հայերին։ Նաև Հայաստանը ունենալու էր սահմանափակ զորք։ Երկաթուղիները հսկելու էր Թուրքիան որ զորք տեղափոխի Ադրբեջան։ Բաթումի պայմանագրով Թուրքիային էր անցնում արևմտյան Հայաստանը նաև արևելյան Հայաստանի զգալի մաս։ ՀՀ տարածքը ընդգրկում էր միայն Սևանա լիճի ավազանը և Արարատյան դաշտի մի մասը։ Բաթումի պայմանագիրը իր ուժը պահպանեց մինչև համաշխարհային պատերազմի ավարտը 1918թ․ նոյեմբերը։

Կենսագրություն

Ծնվել է 1899 թվականի հունիսի 13-ին Գորիսում։ Գորիսի ծխական դպրոցն ավարտելուց հետո Բակունցը 1910 թվականին ընդունվում է Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարան, որը ավարտել է 1917 թվականին։ Հետագայում մանկավարժական աշխատանք է կատարում Զանգեզուրի Լոր գյուղում։ 1917-1918 թվականներին որպես շարքային զինվոր մասնակցել է Աշկալայի, Իլլիջայի, Արդահանի կռիվներին և Սարդարապատի ճակատամարտին։ Սովորել է Թիֆլիսի պոլիտեխնիկական ինստիտուտում, ապա մեկնել Խարկով և 1923 թվականին ավարտել Խարկովի գյուղատնտեսական ինստիտուտը, վերադարձել և 1924-1926 թվականներին աշխատել Գորիսում որպես Զանգեզուրի գավառական գյուղատնտես:
1927-1928 թվականներին աշխատել է նաև «Մաճկալ» թերթում։ 1928 թվականին մասնակցել է Երևանի անասնաբուծական-անասանաբուժական ինստիտուտի կազմակերպմանը և աշխատել այնտեղ։ 1931 թվականին աշխատել է «Նոր ուղի» հանդեսում։ Այնուհետև հիմնականում զբաղվել է գրական աշխատանքով։ Գրել է «Զանգեզուր» և «Արևի զավակը» կինոնկարների սցենարը։ Գնդակահարվել է 1937 թվականի հուլիսի 8-ին Ստալինի ցուցումով։

«Ալպիական մանուշակ» 
Դուր եկած հատված՝
Կաքավաբերդի բարձունքի միակ ծաղիկը ալպիական մանուշակն է, ցողունը կաքավի ոտքի պես կարմիր, ծաղիկը ծիրանի գույն։ Քարի մոտ է բսնում ալպիական մանուշակը, պարիսպների տակ։ Արևից քարերը տաքանում են, և երբ ամպերը ծածկում են քար ու պարիսպ, մանուշակը թեքվում է, գլուխը հենում քարին։ Ծաղկափոշու մեջ թաթախված գունավոր բզեզին մանուշակը ճոճք է թվում, աշխարհը՝ ծիրանագույն բուրաստան։

Վերլուծություն
Այս պատմվածքը մարդկային արժեքների մասին էր։ Բակունցը համեմատում էր տարբեր մարդկանց աշխարհայացքները և նրանց արժեքները։
Առաջին ձիավորը նա հետաքրքրվում էր միայն սնվելով և սննդային մշակույթով։
Երկրորդը ՝ բնագետն էր նա հիանում էր ամեն քարով, բայց ուշադրություն չէր դարձնում մանուշակներին։
Իսկ երրորդ ձիավորը ՝ նկարիչն էր։ Նկարիչը նկատում էր ամեն մանրուք և ամեն ինչը բնության մեջ իրեն հետաքրքրում էր։ Նա նկարում էր այն ամենն ինչ իր աչքի տակով անցնում էր։
Հնագետը հետաքրքրված էր պատմությամբ և այն ամենով ինչը կարդացել էր գրքերում։ Հնագետն ու գյուղացին հետաքրքրված էին ինչ-որ գանձով, որի մասին նրանք կարդացել էին գրքում։ Սակայն այստեղ նույնպես առաջ է գալիս մարդկային արժեքների տարբերությունը։ Հնագետը գանձն ուզում էր գտնել հռչակություն ստանալու համար, իսկ գյուղացուն գանձը պետք էր ապրուստի համար։

«Ծիրանի փողը» 

1․ Ո՞ր ժողովածուի մեջ է ընդգրկված պատմվածքը, ե՞րբ է գրվել։
Պատմվածքը ընդգրկված է <<Սև ցելերի սերմնացանը >> ժողովածուի մեջ: Այս պատմվածքը գրվել է 1931թ., իսկ տպագրվել է  1933թ.:

2․ Ի՞նչ անծանոթ ու նոր բառեր սովորեցիր պատմվածքից։
Պիրկ — ձիգ
Ողորկ — հարթ
Խրոխտ — հպարտ
Մատառ — առևտուր
Հարդ — ցորենի գարու և այլ հացահատիկների ցողունների՝ կալսելով գոյացող մանրուքը, դարման:
Հյուղակ — փոքր խրճիթ
Հանդիման — առջև

3․ Ներկայացրու՛ պատմվածքի սյուժեն 6-7 նախադասությամբ։
Հեղինակը ուներ իր օրագիրը, որտեղ գրել էր իր արկածների մասին: Այն նայելով, նա վերհիշում էր ճամփորդությունը դեպի Ձյանբերդ իր Ցոլակի հետ: Նաև հիշել էր իր ընկերների մասին, որոնք իրեն պատմել էին իրենց դաժան կյանքի մասին, թե ինչպես են հանդուրժել հուրը, և պատերազմը, և ջարդը, և գաղթը: Գյուղացիների կյանքը այդքան էլ հեշտ չի, բայց նրանք շատ հպարտ են իրենցով: Նրանք ամեն ինչը հաղթահարում էին երգով և պարով: Պատմվածքի մեջ հերոսներից մեկը ուներ կարմրավուն ծիրանի փող, որն ծանր էր, քանի որ պատրաստված էր ծանր մետաղից: Այդ հերոսը երբ նվագում էր իր փողը, արտահայտում ամեն ինչ մեկ ակնթարթում: Ինչպես նկարիչն է արտահայտում իր ասելիքը, իր զգացմունքները նկարների միջոցով, այդպես էլ այդ հերոսը: Նա երաժշտությամբ ուզում էր հասկացնել, որ բոլոր մարդիկ խաղախության մեջ ապրեն, բոլորը լինեն ազատ և քաջ:

4․ Ի՞նչ էական հատկանիշներով կբնութագրեիր պատմվածքը։

5․ Ըստ քեզ՝ ո՞րն է պատմվածքի կոլորիտային ու գեղեցիկ հատվածը, ինչու՞։
Տղան տնից բերեց սրինգը, այն ծիրանի փողը, որ քիչ ավելի երկար էր մեր հովիվների սովորական սրինգից։ Նա կանգնեց կտուրի ծայրին, փողի բերանը դարձրեց դեպի գյուղի կողմը, և հետզհետե, ինչպես լուսաբացը լեռներում, զարթնեց «Յար խուշտան»։ Նա սկսեց դանդաղ և մեղմ, հետո ձայները զորացան, արագացավ չափը։ Հետո վայրենի կանչով վեր թռավ ջրբաժանը, կանգնեց կտուրի մեջտեղ, նրան հետևեց երկրորդը, երրորդը, և շուտով նրանց երկու շարքը, ինչպես երկու վիթխարի ապառաժ, զարնվեցին իրար՝ ձեռքերով, ծնկներով և կրծքով։ Նվագն ավելի թնդեց. դողում էին կտուրի գերանները, կարծես իրար վրա արշավում էին բանակներ։ Նրանց ձեռքերի հարվածը պողպատի ձայն էր հանում, և կայծեր էին թռչում նրանց բորբոքված աչքերից։

Ինձ դուր եկավ այս հատվածը, քանի որ շատ եմ սիրում մեր ազգագրական պարեր: Այս հատվածում շատ համառոտ ներկայացված է թե ինչպես են հայերը վերաբերվում իրենց ավանդույթներին, պարերին և երգերին:

Կարդալ «Սպիտակ ձին» պատմվածքը։

Կատարի՛ր առաջադրանքները

1. Դո՚ւրս գրիր անծանոթ բառերը և բառարանի օգնությամբ բացատրել։
   
   Չվան — պարան
   Սհաթ-ժամ
   Բայղուշ-չարագուշակ
   Փափախ-մորթե գլխարկ
   
   2. Ներկայացրո՚ւ Շարմաղ բիբիի կերպարը՝ հատվածներով հաստատելով ասելիքդ։
   
   Շարմաղ բիբիին բարի սիրտ ուներ։ Նա հավատարիմ մարդ էր և հոգատար էր։
   
   Շարմաղ բիբին նայեց որդու օրորվող մարմնին, մինչև նա հալվեց մթնում և կենդանական խանդաղատանքով ինչ-որ բան մրմնջաց, որ չգիտես աղո՞թք էր, օրհնությո՞ւն, թե աղոտ հույսի ակնկալություն։
   
   3. Գրավո՚ր բացատրիր հետևյալ պատկերները.

• «Արտերից, դաշտերից և հեռվի անտառից հովը բերում էր զով սառնություն և հազարավոր խոտերի բույր, որի մեջ ավելի սուր զգացվում էր սուսամբարի և արդեն չորացող դաղձի կծու հոտը»։
  
• «Սիմոնը նստել էր դարբասի քարին և քարի նման հոգսը ծանրացել էր նրա սրտին»։
  
  Նա տարված էր իր մտքերով, չգիտեր թե ինչպես վարվել:
  
• «Սիմոնը ձիու չվաններից և սանձից զգում էր Ցոլակի ողորկ մարմնի ծանոթ հոտը։ Եվ մի միտք, ծանր բեռից ավելի դժվար ծանրությամբ, նստել էր նրա գլխում և նա խոնարհել էր գլուխը։ Բայց փակ աչքերով էլ տեսնում էր արնոտ չեչաքարը։
  
  Նա ափսոսում էր իր արարքի համար:

— Հենց իմ փիսությունը մնաց, Ցոլա՜կ… Հիմա հազար ձիու մեջ անտեր խրխնջում ես… Յարաբ տեսնես արյունը ցամաքե՞ց»։

Սիմոնը չէր ուզում որ իր ձին մասնակցեր պատերազմին։ Այդ պատճառով էլ անհանգստանում էր, նա չէր ուզում որպեսզի իր ձին մահանար։

4․ Համաձա՞յն ես Սիմոնի արարքի հետ։ Պատասխանդ պատճառաբանի՚ր։

Սիմոնը ամեն կերպ ուզում էր որպեսզի իր ձին մնար իր հետ։
5. Ինչո՞ւ է ստեղծագործությունը կոչվում «Սպիտակ ձին»: Ինքդ նոր վերնագիր առաջարկի՚ր:
Սպիտակ ձի է կոչվում քանի որ, գլխավոր հերոսը այս ստեղծագործության սպիտակ ձին էր: Վերնագիրը կփոխեի <Հավատարմություն>:

6. Ո՞րն էր ստեղծագործության գլխավոր ասելիքը։

Մարդու և կենդանու հարաբերությունների մասին, թե ինչքան մարդ կարող է սիրել իր կենդանուն, հավատարիմ լինել նրան և ամեն գնով չթողնել որ իրեն տանեն պատերազմի։

Կրթական համակարգը վերընթաց ունեցավ որին նպաստեց մի շարք դպրոցների բացումը։
1799թ․ Զմյուռնիայում բացվեց մեսրոպյան վարժարանը։
1810թ․ Նիկողայոս Աղաբաբյանը Աստրախանում հիմնադրում է Աղաբաբյան դպրոցը։ Դպրոցը պահվում էր հայերի միջոցներով մինջև 1822թ․ երբ այն անցավ իշխանություններիի տնօրինության ներքո։ Սովորողների մեծ մասը հայ էր, բայց հիմնականում դասավանդում էին ռուսերեն։

Պատմագիտությունը
Բարձր զարգացման հասան հայագիտությունը ու պատմագիտությունը։ Հայագիտական և պատմագիտական արժեքավոր աշխատություններ հրատարակեցին Մաղաքիա Օրմանյանը, Լեոն, Նիկողայոս Ադոնցը և ուրիշներ:
Մ. Օրմանյանի աշխատություններից են «Հայոց եկեղեցին», եռահատոր «Ազգապատումը»:
Լեոն հրատարակեց մեծաթիվ արժեքավոր ուսումնասիրություններ:
Ն. Ադոնցի «ՀայաստանըՀուստինիանոսի դարաշրջանում» ներկայացնում է միջնադարյան Հայաստանը:
Պատմագիտությունը նախապես կրել է նկարագրական բնույթ։ XIX դարից դարձել է հասարակության կյանքը ուսումնասիրող գիտություն Պատմագիտությունը հենվում է հասարակության զարգացման ընթացքին արտացոլող անցյալի ու ներկայի փաստերի վրա։ Հովսեփ Գաթրճյանն առաջինն էր որ շարադրեց և հրատարակեց համաշխարհային պատմության երկհատոր ձեռնարկ։
19դ․ հայագիտությունը հաջողությունների է հասնում Ֆրանսիայում։
19դ․ վերջին փորձեր կատարվեցին Հայաստանի պատմության ամբողջական պատկերը ներկայացնելու։ Ստեփան Պալասանյանի <Պատմություն Հայոց․ սկզբից մինչև մեր օրեր> լույս տեսավ 1890թ և երկար տարիներ ծառայեց որպես ուսումնական ձեռնարկ Անտոն Գարադաշյանը քառահատոր <Քննական պատմություն հայոց> վերլուծում էր հայոց պատմությունը։ Բարսեղ Սարգիսյանը և Կարապետ Տեր-Մկրտչյանը շարադրեցին հայաղանդավորական շարժումներին նվիրված արժեքավոր ուսումնասիրություններ։
Հայ միջնադարյան պատմիչների երկերի թարգմանության, հայ ազգագրության և հավատալիքների հետազոտության առումով նշանակալից էր Մկրտիչ Էմինը։ Նրա սաներից՝ Քերովբե Պատկանյանը հանդես եկավ հին շրջանի պատմությանը, լեզվին ու մատենագրությանը նվիրված մեծարժեք ուսումնասիրություններով։
Մկրտիչ Էմինի գործը շաուրնակեց նրա մյուս աշակերտը՝ Գրիգոր Խալաթյանցը։ Կյանքում Հայաստանը չտեսած ՝ նրա կերպարի կերտմանը նվիրվեց բանաստեղծ և Հայագետ-պատմաբան Ղևոնդ Ալիշանը։ Առանձնապես նշանովոր են միջնադարյան Հայաստանի առանձին նահանգներին վերաբերող նրա աշխատությունները։ Կյանքի վերջին տարիներին Ալիշանը հրատարակեց երկհատոր <Հայապոտում> աշխատույթը։
20դ․ սկզբին հայ պատմագիտությունը հասավ նոր հաջողություների․ ստեղծվեցին տեսական բարձր մակարդակով ու վերլուծական ուղղվածությամբ բազմաթիվ աշխատություններ։ Միջնադարյան Հայաստանի պատմությունը հայ բանասիրության նվիրված կոթողային աշխատություններ գրեց Պետերբուրգի համալսարանի պրոֆեսոր Նիկողայոս Ադոնցը։ 1908թ նա ռուսերեն լույս ընծայեց <Հայաստանը Հուստինիանոսի դարաշրջանում> աշխատությունը։ Հետազոտության մեջ հեղինակը անդրադարձել է Հայաստանում ավատատիրության պատմության հիմնահարցերին, երկրի պատմական աշխարհագրությանը, հայ-բյուզանդական հարաբերություններին:
Լեոնը անդրադարձել է 19դ հայհասարակական-քաղաքական պատմությանը, մեկնաբանել է հայկական հարցը, հեղինակել է հայ մշակույթի պատմությունը լուսաբանող մի շարք աշխատություններ։
20դ․ սկզբին նա ծրագրել էր շարադրել Հայաստանի ամբողջական պատմությունը, սակայն չհասցրեց լիովին իրականացնել իր մտահաղացումը։ Կենդանության տարիներին Լեոն տպագրեց իր <Հայոց պատմություն> կոթողային աշխատության միայն առաջին հատորը իսկ հաջորդ երկու հատորը լույս տեսան նրա մահից հետո 1912-1927թթ․ հրատարակվում Կ. Պոլսի նախկինպատրիարք Մաղաքիա Օրմանյանի «Ազգապատում» եռահատոր աշխատությունը, որը ներկայացնում է Հայոց եկեղեցուպատմությունը սկզբից մինչև XX դ. սկզբները: Եկեղեցու պատմությունը դիտարկելով որպես հայոց պատմության առանցք՝գիտնականը հանգամանորեն լուսաբանել է կաթողիկոսական աթոռների, աղանդավորական շարժումների, քաղաքականկարևոր անցուդարձերի պատմությունը:Գարեգին Հովսեփյանը մի շարք աշխատություններ նվիրեց հայ միջնադարյան մշակույթի մանրանկարչությանը, գրչության արվեստի, հնագրության ճարտարապետության և շինարարական արվեստի հետազոտությանը։
Արվեստ և ճարտարապետություն
19-րդ դարի 70ական թվականներին պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել են արժեքավոր իրեր որոնք պատկանում են ուշ բրոնզե դարի ժամանակաշրջանին։Իրերի մի մասը տեղափոխվել են մոսկվայի, Սանկտ պետերբուրքի, Թբիլիսիի, Բաքվի, Երևանի թանգարանների, իսկ մի մասն ցուցադրվում է Դիլիջանի երկրագիտական թանգարանում։10-13-րդ դարերում կառուցվել են Հաղարծնի եւ Գոշի վանքայինհամալիրները։Այս համալիրները եղել են նաեւ մշակութային կենտրոններ: Այդ նույն ժամանակահատվածի կարեւոր կառույցներից են նաեւ Ջուխտակ վանքերը եւ Մաթոսավանքը: 1868. բացվում է առաջին դպրոցը : Քիչ անց դպրոց է բացվում Պողոսքիլիսա գյուղում։ 1908թ. բացվում էառաջին գրադարանը:
19-րդ դարի վերջին կազմակերպվում են սիրողական թատերախմբեր: 19-րդ դարի 2-րդ կեսին, երբ ավելի է մեծանում Դիլիջանի համբավը որպես առողջարանի‚ այստեղ սկսում են ստեղծվել զվարճության վայրեր: 1896-98 թթ. արդեն կային ակումբներ, քիչ ավելի ուշ կառուցվում է հայտնի Ռոտոնդան։
1900 թվականից Ռոտոնդան արդեն գործում էր եւ իր գոյությունըպահպանել է մինչեւ 1936 թվականը: Այնտեղ ելույթ են ունեցել հայ բեմարվեստի նշանավոր վարպետներ՝ Հ. Աբելյանը, Վ.Փափազյանը, Ա. Հրաչյանը եւ ուրիշներ: Ռոտոնդան ինչպես նաեւ շատ փայտաշեն կառույցներ չեն պահպանվելսողանքային երեւույթների հետեւանքով: Նշված ժամանակահատվածում նկատելի զարգացում է ապրում նաեւ ժողովրդական տների կառւոցման ճարտարապետությունը: Թիֆլիսի եւ Անդրկովկասի այլ բնակավայրերի հայ մեծահարուստները սկսեցին ամառանոցներ կառուցել Դիլիջանում: Նրանցամառանոցների ձեւի Դիլիջանի տնաշինական ավանդույթների եւ 19-րդ դարի 30-ական թվականներին այստեղներգաղթած ռուս աղանդավորականների՝ մալականների տների հարդարման որոշ էլեմենտների սինթեզի արդյունքումստեղծվեց ժողովրդակական տների կառուցման «դիլիջանյան ոճ», որին բնորոշ էր երկթեք կղմինդրածածկ տանիքը, լայնգեղեցիկ ձեւավորված փակ պատշգամբները եւ կրով սպիտակեցված պատերը: Այն արագորեն տարածվեց ողջ Աղստեւիհովտում եւ հրաշալիորեն ներդաշնակում էր քաղաքի կանաչ բնապատկերին:
19-րդ դարի վերջին 20-րդ դարի սկզբին բնակավայրում զարգացած են եղել դարբնությունը, գորգագործությունը,ձեռարվեստը, փայտի գեղարվեստական մշակումը եւ այլ ժողովրդական արհեստներ: Կա ինքնատիպ դիլիջանյան կարպետտեսակը, որի նմուշներից պահվում են քաղաքի թանգարաններում: Այս դարաշրջանում հայտի են նաև ուրիշ շատ արվեստագետներ։

Պատերազմի վերաճումը թուրք-հայկականի: 1918 թ. գարնանը թուրքերը 50-հազարանոց զորք էին կենտրոնացրել Կովկասյան ճակատում: Նրանք ծրագրել էին նվաճել ամբողջ Արևելյան Հայաստանը, հասնել Բաքու, Դաղստան և Հյուսիսայն Իրան:
Հայ-վրաց-թաթարական միացյալ ուժերով հաջողությամբ կլուծվեր այդ խնդիրը, սակայն մենշևիկներն ու մուսավաթականները շարունակեցին իրենց հակահայ քայլերը:
Չխենկելու կառավարությունը հայերի հաշվին արվող զիջումների գնով փորձում էր համաձայնության գալ թուրքերի հետ: Արդյունքում 1918 թվականի ապրիլի 12 (25)-ին Կարսն առանց դիմադրության հանձնվեց թուրքերին:
Հայկական ուժերը հարկադրված անցան Ախուրյան գետի ձախ ափը: Թուրքական կողմը վերջնագիր ներկայացրեց Ալեքսանդրապոլսում տեղակայված հայկական զորքի հրամանատարությանը: Պահանջվում էր հանձնել քաղաքը և զորքը 25 կմ հեռացնել երկաթուղուց: Չսպասելով վերջնագրի պատասխանին՝ թշնամին մայիսի 15-ին գրվեց քաղաքը:
Այսպիսով՝ թուրք-անդրկովկասյան պատերազմը վերաճեց թուրք-հայկական պատերազմի: Ճակատային գիծը Ջավախքից ձգվում էր Ալեքսանդրապոլ, ապա Արաքս գետով մինչև Մարգարա:
Դեռ մայիսի 7-ին թուրքերը ներխուժել էին Ջավախք: Հայերը համառ դիմադրություն ցուցաբերեցին Ախալքալաքի գավառում: Թուրքական զորամասերը շրջափակել էին նաև Ախալցխան: Թուրքերին այդպես էլ չհաջողվեց գրավել Ախալցխան. մարտերը շարունակվեցին մինչև հունիսի 6-ը:
Կարևոր իրադարձություններից է Շիրակի գոյամարտը: Տեղի բնակչությանը միացան արևմտահայ հազարավոր գաղթականներ և մայիսի կեսերին միացյալ ուժերով մաքրեցին Արագած լեռնազանգվածը քրդերից ու թաթարներից:
Սարդարապատի և Բաշ Ապարանի ճակատամարտերը: Ալեքսանդրապոլի գրավումից հետո թշնամու զորքը մտավ Արարատյան դաշտ և ուղղություն վերցրեց դեպի Երևան: Հայ բնակչությունը և Սիլիկյանի գլխավորած Երևանյան զորախումբը համախմբվեցին՝ թշնամու դեմ կռվելու համար:
Հաղթանակի կոփման գործում մեծագույն ներդրում ունեցավ 1918 թ. մարտի 24-ին Երևանի նահանգի դիկտատոր հաստատված Արամ Մանուկյանը:
Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գևորգ Ե Սուրենյանցը հրաժարվեց տեղափոխվել Բյուրական և մնաց Սուրբ Էջմիածնում՝ ժողովրդի ու զորքի կողքին:
Մայիսի 19-ին սկսվեց թուրքերի առաջխաղացումը:
Առանձին հայկական կորպուսի Երևանյան զորախմբի կազմում այդ պահի դրությամբ կար մոտ 10 հազար մարտիկ: Նրանցից Սարդարապատի ուղղությամբ կառվում էր 5500-ը: Իսկ թշնամին նույն ուղղության վրա ուներ 6 հազար կանոնավոր զորք և 1500 քրդական հեծելազոր:
Մայիսի 21-ին՝ կատաղի մարտից հետո, յակական ուժերը նահանջեցին՝ հանձնելով Սարդարապատ կայարանն ու գյուղը: Գեներալ Նազարբեկյանը Ղարաքիլիսայից Մ. Սիլիկյանին հրամայեց հակահարձակման միջոցով կանխել թուրքերի առաջխաղացումը դեպի Երևան:
Օրհասական պահին հայ ժողովուրդը, նրա ռազմական և քաղաքական ուժերը միաբանության հիանալի վարքագիծ դրսևորեցին:
Գնդապետ Դանիել Բեկ-Փիրումյանն իր զորամասերին նախապատրաստեց հակահարձակման: Մարտից առաջ կրակոտ ճառ ասաց Գարեգին եպիսկոպոս Հովսեփյանը:
Մայիսի 22-ի առավոտյան հայկական զորքը դիմեց հարձակման: Հաջորդ օրը Սարդարապատը ազատագրված էր:
Պատերազմի ճակատայյին այդ հատվածում կռվող հայկական ուժերը միավորվեցին Սարդարապատի ջոկատի մեջ՝ գնդապետ Դանիել Բեկ-Փիրումյանի հրամանատարության ներքո: Սարդարապատի ճակատամարտի օրերին՝ մայիսի 22-ից մինչև 28-ը, թշնամին կորցրեց 3500 սպանված և նահանջեց մոտ 60կմ: Թուրքերը խուճապահար անցան Ախուրյանի աջ ափը:

Սարդարապատի ճակատամարտն ավարտվեց հայկական զորքի փառահեղ հաղթանակով: Թշնամին կրեց առաջին խոշոր պարտությունը:
Մյուս հաղթանակը նվաճվեց Բաշ Ապարանի ճակատային հատվածում: Թուրքերը մոտ 10 հազար զորքով շարժվեցին դեպի Բաշ Ապարան: Նպատակն էր դուրս գալ Աշտարակ և Քանաքեռի գրավմամբ փակել օղակը Երևանի շուրջը:
Մայիսի 23-ին գեներալ Սիլիկյանը Երևանյան զորախմբի ուժերից 5 հազար հոգու ուղարկեց Բաշ Ապարանի ճակատ, որի հրամանատար նշանակվեց Դրոն: Նույն օրը հայկական ուժերը տարան առաջին հաղթանակը: Նրանց հետ միասին թուքերի դեմ քաջաբար կռվում էր նաև եզդիների ջոկատը: Կատաղի մարտերը Բաշ Ապարանի ճակատում շարունակվեցին մինչև մայիսի 29-ը:
Հայկական ուժերը պարտության մատնեցին թշնամուն: Բաշ Ապարանի հաջողությունը հայոց զորքի երկրորդ խոշոր հաղթանակն էր:

Ղարաքիլիսայի հերոսամարտը: Ալեքսանդրապոլի անկումից հետո Առանձին հայկական կորպուսի ուժերի մի մասը, որ շարժվել էր դեպի Ղարաքիլիսա, մայիսի 22-ին նահանջեց Դիլիջան: Անդրանիկը, ում հանձնարարված էր պահել Ղարաքիլիսայից հյուսիս ընկած տեղամասը, հետ մղեց թուրքական երեք հարձակում, ապա անցավ Դսեղ:
Դիլիջանում, ստանալով Սարդարապատի առաջին հաղթանակի լուրը, ժողովուրդն ու հայկական զորամասերը ոգևորվում են: Մայիսի 25-ին կազմակերպվում է Ղարաքիլիսայի ճակատը: Հայկական կողմն ուներ 7 հազար կռվող, իսկ թուրքերը` 10 հազար:
Առաջին մարտի նետվեց Գարեգին Նժդեհն՝ իր ջոկատով: Այդպես սկսվեց Ղարաքիլիսայի հերոսամարտը: Աչքի ընկան ճակատի հրամանատար գնդապետ Ա. Բեյ-Մամիկոնյանը, գնդապետ Ն. Ղորղանյանը և հարյուրավոր քաջարի մարտիկներ: Թշնամին սկզբում նահանջեց, սակայն շուտով հարձակման անցավ և մայիսիս 30-ին գրավեց Ղարաքիլիսան:
Ղարաքիլիսայի ճակատամարտը կարևոր նշանակություն ունեցավ: Թուրքերը մեծ կորուստներ ունեցան և չշարունակեցին հարձակումը Դիլիջան-Ղազախ ուղղությամբ: Այդ ճակատամարտը նույնպես ապացուցեց, որ բարձրացել է հայ ժողովրդի մարտական ոգին և դիմադրական ներուժը:
Մայիսյան հերոսամարտերի պատմական նշանակությունը: Մեծ եղեռնից և պատերազմից դեռ լիովին ուշքի չեկած հայությունը 1918 թ. գարնան վճռական օրերին կարողացավ ազգովի ինքնակազմակերպվել: Հայ ժողովրդի երկու հատվածների զավակները համախմբվելով կռվեցին հանուն Հայաստանի ազատության և անկախության:
Մեր պատմության ռազմական տարեգրությունը հարստացավ նոր սխրանքներով ու անուններով: Այս հերոսամարտերի շնորհիվ բնաջնջումից փրկվեց արևելահայությունը, ինչպես և Մեծ եղեռնից մազապուրծ հարյուրհազարավոր արևմտահայեր:
Մայիսյան հերոսամարտերի բոցերում ծնվեց անկախ Հայաստանի Հանրապետությունը:
Թուրքական կողմը ստիպված էր Բաթումի բանակցություններում մեղմացնել իր պահանջները և նորաստեղծ Հայաստանի Հանրապետության հետ 1918 թ. հունիսի 4-ին կնքել հաշտության պայմանագիր:
Այսպիսով՝ ռազմաքաղաքական գործընթացների բերումով նորահռչակ հայկական պետությունը դարձավ Առաջին աշխարհամարտի մասնակից կողմ: Հետագայում այդ հիմքի վրա է, որ Հայաստանի Հանրապպետությունը ճանաչում ստացավ Անտանտի երկրների կողմից և իր տարածքային ու քաղաքական իրավունքները ձևակերպեց Սևրի պայմանագրով:

Ցեղասպանություն հասկացությունը: XX դարի սկզբներին միջազգային իրավունքի մեջ դեռ չկար ցեղասպանություն հասկացությունը: Կիրառվում էին կոտորած, ջարդ, եղեռն և այլ բառեր: Միայն 1948 թ. դեկտեմբերի 9-ին Միավորված ազգերի կազմակերպության ընդունած Ցեղասպանության հանցագործությունները կանխելու և դրա համար պատժի մասին փաստաթղթում տրված դրա իրավական ձևակերպումը: Ըստ այդ կարևոր փաստաթղթի՝ ցեղասպանություն են համարվում այն գործողություները, որոնք կիրառվում են որևէ ազգի կամ կրոնական համայնքի լիակատար կամ մասնակի ոչնչացման նպատակով: Այդ գործողություններից են՝ ա) խմբի կամ համայնքի անդամների սպանությունը, բ) նրանց մարմնական լուրջ վնասվածք կամ մտավոր խանգարում հասցնելը, գ) երեխաների հանձնումը մարդկային մի խմբից մյուսին և այլն:
Ստորև կհամոզվենք որ հայության նկատմամբ թուրքերը իրականցրել են ցեղասպանությունը որակող բոլոր գործողությունները:
Հայերի ցեղասպանության երիտթուրքական պետական ծրագիրը: Երիտթուրքերը շարունակեցին հայերի ոչնչացման աբդուլհամիդյան ծրագիրը: <Միություն և առաջադիմություն> կուսակցությունը այդ ծրագիրը հաստատեց 1910-1911 թթ. Սալոնիկում կայացած իր գաղտնի ժողովներում: Որոշվել էր ոչնչացնել նաև հույներին, ասորիներին, իսկ ոչ թուրք մահմեդականներին՝ թուրքացնել:
Արևմտահայերի ոչնչացման ծրագիրը պետականորեն մշակվել ու նախապատրաստվել էր թուրքական կառավարող ուժերի կողմից մինչև Առաջին աշխարհամարտի մեջ Թուրքիայի պաշտոնապես մտնելը:
1914 թ. հոկտեմբերին երիտթուրք առաջնորդներից կազմվեց Երեքի գործադիր կոմիտեն: Դրան հանչնարարվեց անմիջապես կազմակերպել և իրականացնել հայերի բռնագաղթն ու կոտորածները: Ստեղծվեց Հատուկ կազմակերությունը, որի մեջ ընդգրկվեցին բանտերից ազատված և քրեական անցյալ ունեցող տարրերը: Եռյակի գործունեության հսկողությունը դրվեց ներքին գործերի նախարար Թալեաթ փաշայի վրա:
Մեծ եղեռնը: Հայերի ոչնչացման թուրքական պետական ծրագիրն աշխարհամարտի առաջին երկու տարիներին գործադրվեց ամբողջ արևմտահայության նկատմամբ: Հայոց ցեղասպանության այդ փուլը համայն մարդկությանը հայտնի է Մեծ եղեռն անունով:
Առաջին հերթին որոշվել էր ոչնչացնել կռվելու ունակ հայ երիտասարդությանը: Զորահավաքի ընթացքում օսմանյան բանակն զորակոչվեց 18-45 տարեկան ավելի քան 300 հազար հայ: 1914 թ. վերջինց սկսվեց նրանց ճնշող մեծամասնության զինաթափումը, տեղափոխումը թիկունք, այնուհետև՝ ոչնչացումը:
Մյուս քայլով երիտթուրքերը ձեռնամուխ եղան հայության ազգային, քաղաքական և հոգևոր ղեկավար գործիչների վերացմանը:
Առաջին ձերբակալությունները տեղի ունեցան տակավին 1914 թ. հոկտեմբերին: Զեյթունում դաժանորեն խոշտանգվելով սպանվեց նշանավոր գործիչ Նազարեթ Չավուշը:
1915 թ. ապրիլի 11-ին(նոր տոմարով՝ ապրիլի 24-ին) և հաջորդող մի քանի օրերին Կ. Պոլսում ոստիկանությունը, ըստ թուրքական պաշտոնական տվյալների, ձերբակալեց 2300-ից ավելի մարդ: Նրանց թվում էին օսմանյան խորհրդարանի պատգամավորներ Գրիգոր Զոհրապը, Վարդգեսը, բանաստեղծներ Դանիել Վարուժանը, Սիամանթոն, Ռուբեն Սևակը, երգահան Կոմիտասը, հայտնի գիտնականներ և մշակույթի այլ գործիչներ:
Մայրաքաղաքից աքսորված հայ մտավորականների մեծամասնությունը դաժանորեն սպանվեց աքսորի ճանապարհին:
1915 թ. ապրիլի 15-ին կայսրության նահանգային պաշտոնյաներին ուղարկվեց երիտթուրք պարախլուխներ Թալեաթի, Էնվերի և Նազըմի գաղտնի հրամանը, որով հրահանգվում էր խստորեն գործադրել հայերի ոչնչացման ծրագիրը:
Կ. Պոլսի կենտրոնական հրապարակներից մեկում 1915 թ. հունիսի 15-ին կախաղան բարձրացվեցին Հնչակյան կուսակցության 20 գործիչներ՝ Փարամազի գլխավորությամբ:
Ապա սկսվեց ցեղասպանական մեծածավալ գործողությունը՝ համատարած կոտորածներ, բռնի տեղահանություն և աքսոր:
Հայ տարագիրները քշվեցին Միջագետքի և Սիրիայի համակենտրոնացման ճամբարներ, հատկապես՝ Դեր Զոր: Աքսորավայրերում ողջ մնացած 600 հազար հայ տարագիրների կեսը նույնպես ոչնչացվեց:
Այսպիսով՝ հայերի Մեծ եղեռնը փաստացի սկսվել է 1914 թ. հոկտեմբերի վերջին և շարունակվել մինչև 1916 թ. ամառը:
Մեծ եղեռնի հետևանքները: Հայոց ցեղսպանությունը համաշխարհային քաղաքակրթության դեմ ուղղված ծանր ոճրագործություններից է:
Ցեղասպանությունն իրագործվեց ոչ միայն Արևմտյան Հայաստանում, այլև թուրքական պետության բոլոր հայաբնակ վայրերում: Ցեղասպանության ծանրագույն հետևանքը մեր հայրենիցի մեծագույն մասին՝ Արևմտյան Հայաստանի հայաթափումն էր, հայերի հայրենազրկումը: Արևմտյան Հայաստանում և կայսրության մյուս նահանգներում ապրող ավելի քան 2,5 միլիոն հայերից 1,5 միլիոնը դարձավ Մեծ եղեռնի զոհ:
Եղեռնից փրկված արևմտահայերի մեծ մասը սփռվեց աշխարհով մեկ: Նրանց մի մասը՝ մոտ 260 հազար մարդ, հիմնականում կանայք և երեխաներ, մնաց բուն երկրում և մահմեդականացվեց: Եղեռնից փրկվածներից մոտ 300 հազար մարդ ապաստան գտավ Արևելյան Հայաստանում և Այսրկովկասի տարբեր շրջաններում:
Ցեղասպանության մյուս հետևանքը հայկական սփյուռքի ձևավորումն էր: Հարյուրհազարավոր հայեր ստիպված էին բնակություն հաստատել աշխարհի տարբեր երկրներում:
Վիթխարի էր նաև հայ ժողովրդի նյութական կորուստը, ժամանակի դրամով հաշված՝ առնվազն 20 միլիարդ ֆրանկ ոսկի: Հայերի շարժական և անշարժ գույքն անցավ տեղական իշխանություններին կամ թալանվեց ու յուրացվեց թուրքերի և քրդերի կողմից:
Ոչնչացվեցին հայկական պատմամշակութային հազարավոր արժեքներ: Հայկական հազարավոր եկեղեցիներ ու բանքեր ավերվեցին կամ կողոպտվեցին: Վերացվեցին 1500 հայկական դպրոցներ ու վարժարաններ: Ոչնչացվեցին 20 հազարից ավելի հայկական ձեռագրեր և հնատիպ գրքեր:
Եվ վերջապես՝ ցեղսպանությունն իր հետքն է թողել հայության բորոլ սերունդների կենսագործունեության, բնավորության, ազգային նկարագրի և աշխարհայացքի ձևավորման վրա:
Մինչ օրս Թուրքիան չի դատապարտել և ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը: Իսկ Մեծ եղեռնից փրկված հայերի սերունդները և ընդհանրապես ամբողձ հայությունը շարունակում են պայքարել ոչ միայն ճանաչման, այլև արժանօ հատուցման և ամբողջական հայրենիքի վերականգման համազգային նպատակի համար: