Месяц: Февраль 2022

* Տիգրան 2-րդի գահակալումը: Մեծ Հայքի ամբողջականության վերականգնումը

Տիգրան 2 (95-55 թթ)։ Պարսկաստանից վերադառնալուց պարսիկներին հանձնեց 70 հովիտները։ Ք․ա․ 94 թվականին գրավեց Ծոփքը։ Գրավեց նաև Վիրքն ու Աղվանքը։ Ք․ա․ 93 թվականին պայմանագիր կնքեց Միհրդատ թագավորի հետ։ Պայմանները՝ Տիգրան Մեծը արտոնություն է ստանում արևելքում, հարավում, հյուսիսում, իսկ Միհրդատը արևմուտքում։ Գրավելու էին Կապադովկիայի տարածքը՝ գումարները, անշարժ գույքերը, բնակչությունը անցնելու են Տիգրան Մեծին, տարածքն էլ Միհրադատին։Այս պայմանագիրն էլ ամրապնդվելու էր Տիգրան Մեծի և Միհրադի քրոջ՝ Կլեոպատրայի ամուսնությամբ։ Սակայն Ք․ա․ 92 թվականին Սուլան հետ է գրավում Կապադովկիայի տարածքը։

Ք․ա 87 թվականին հայերը մտնում են Էկբատան՝ Պարսկաստանի մայրաքաղաք, և պարսիկ թագավոր Գոդերց 2-ը հաշտություն է խնդրում։ Պայմանները՝ հետ էր վերադարձվում 70 հովիտները, հայերը արտոնություն էի ստանում հյուսիսային միջագետքում։ Տիգրան Մեծը գրավելով շատ շատ տարածքներ, հասնում է մինչև Եգիպտոս, սակայն, քանի որ բարեկամական հարաբերությունների մեջ էր Եգիպտոսի փարավոնի հետ, չի գրավում Եգիպտոսի տարածքը։

Տիգրան Մեծի գրաված տարածքները կազմում էին մոտ 3․000․000 կմ²։  Մայրաքաղաքը՝ Տիգրանակերտը, որը կառուցվել է 80-70 ական թվականներին, բնակչությունը մոտ 120․000 էր։

Տարբերվում է գոյության կռվի երեք տեսակ` ներտեսակային, միջտեսակային և կռիվ անօրգանական աշխարհի անբարենպաստ պայմանների դեմ:  Ներտեսակային կռիվը ամենատարածվածն է և տեղի է ունենում նույն տեսակի կենդանիների միջև: Դրանք կռվում են եգի, տարածքի և սննդի համար:   

Միջտեսակայինը կռիվն է տարբեր տեսակների պատկանող կենդանիների միջև: Գոյություն ունի պայքար անբարենպաստ պայմանների դեմ ևս: Դարվինն ասել է, որ Անգլիայում ցրտաշունչ ձմեռվա ընթացքում սատկել են թռչունների 80 %-ը: Նրանք չեն կարողացել պայքարել:

Արհեստական ընտրություն — ըստ Դարվինի ընտանի կենդանիները հարմարվել են մարդուն այսինքն մարդը ստեղծել է արհեստական ընտրություն և վարժեցնելով կենդանուն առաջացրել է նոր ցեղատեսակ:

Բնական ընտրություն — Դարվինը նկատեց, որ միևնույն տեսակի առաձնյակներում ևս նկատվում է կենդանի օրգանիզմների տարբերություն: Նա հասկացավ, որ նոր ծնված կենդանիների մի մասը, որ առավել հարմարված էր ոչնչացնում են չհարմարվածներին: Սա անվանվեց բնական ընտրություն:

Շարժական ընտրությունը արտաքին միջավայրի փոփոխությունից կախված առաձնյակի փոփոխությունն է: Երբ արդյունաբերական փոշու պատճառով ծառերը սևացան սև թիթեռների քանակը աճեց, քանի որ դրանք ծառերի սև բների վրա չէին երևում ու դրանց որսալը դժվար էր:

Կայունացող ընտրությունը գործում է միջավայրի հաստատուն պայմաններում և ամրապտդում է օրգանիզմի ձեռք բերած օգտակար հատկանիշները:

1847 թվականին ցլի մկաննեերի հանուկից անջատվել է մի նյութ, որը ստացել է «ինոզինային թթու» անվանումը։ Այն դարձավ առաջին հետազոտված նուկլեինաթթուն։ Հետագա տասնամյակների ընթացքում որոշվեցին նրա քիմիական կառուցվածքի մանրամասները։ 1868 թվականին շվեյցարացի քիմիկոս Ֆրիդրիխ Միշերը որոշ կենսաբանական նյութերի ուսումնասիրության ժամանակ հայտնաբերել է մինչ այդ անհայտ մի նյութ։ Այն պարունակում էր ֆոսֆոր և ուներ վառ արտահայտված թթվային հատկություններ։ Այդ նյութը անվանվեց «նուկլեին»։ Նրան վերագրվեց C₂₉H₄₉N₉O₂₂P₃ քիմիական բանաձևը։ Վիլսոնը ուշադրություն դարձրեց «նուկլեինի» նմանությանը մինչ այդ հայտնաբերած «քրոմատինին», որը քրոմոսոմի գլխավոր բաղադրիչն է։ Առաջարկվեց մի վարկած ժառանգական ինֆորմացիայի փոխանցման մեջ «նուկլեինի» յուրահատուկ դերի մասին։

1889 թվականին Ռիխարդ Ալտմանը ներմուծեց «նուկլեինաթթու» տերմինը, ինչպես նաև մշակեց նուկլեինաթթուներ ստանալու հարմար մի մեթոդ, որը չէր պարունակում սպիտակուցային խառնուրդներ։ Ուսումնասիրելով նուկլեինաթթուների հիմնային հիդրոլիզի ժամանակ առաջացած նյութերը՝ Լևինն ու Ժակոբը անջատեցին նրանց հիմնական բաղադրիչները՝ նուկլեոտիդներն ու նուկլեոզիդները, ինչպես նաև՝ առաջարկեցին նրանց հատկությունները նկարագրող կառուցվածքային խելամիտ բանաձևեր։ 1921 թվականին Լևինը առաջ քաշեց «ԴՆԹ–ի տետրանուկլեոտիդային կառուցվածքի» մի վարկած, որը հետագայում հերքվեց։ Քիմիկոսները քննադատորեն էին մոտենում մակրոմոլեկուլների գոյությանը, որի արդյունքում էլ ԴՆԹ–ին վերագրեցին ցածր մոլեկուլային զանգվածով կառուցվածք։

Փոքր Ասիայի Մագնեսիա քաղաքի մոտ Ք.ա. 190թ. տեղի ունեցած ճակատամարտում Սելևկյանները պարտություն կրեցին Հռոմից։ Ստեղծաց նպաստավոր միջազգային իրադրությունից օգտվելով ՝ Ք.ա. 189թ. Արտաշեսը Մեծ Հայքում և Զարեհը Ծոփքում վերականգնեցին անկախությունը։ Հռոմը, որին ձեռնտու էր իր հակառակորդ Սելևկյան տերության թուլացումը, անմիջապես ճանաչեց նրանց անկախությունը։ Մեծ Հայքի նորահռչակ թագավորությունն իր հիմնադրի անունով կոչվում է Արտաշեսյան։ Նույն ժամանակ անկախացավ Փոքր Հայքը։ Սելևկյան պետությունն արել էր ամեն ինչ, որպեսզի թուլացնի Հայաստանը։ Ք.ա. 201-190թթ. ընթացքում Ծոփքից բացի Մեծ Հայքից անջատվել էին սահմանամերձ այլ շրջաններ։
Արտաշես 1-ի առաջնահերթ խնդիրներից էր Մեծ Հայքից անջատված տարածքները վերադարձնելը։ Նա Ատրպատականից, Վրաստանից, Պոնտոսից և Սելևկյան տերությունից հետ գրավեց և Մեծ Հայքին վերամիավորեց անջատված շրջանները։ Արտաշես 1-ը Մեծ Հայքի թագավորության մեջ միավորեց հայկական տարածքների մեծագույն մասը։ Արտաշես 1-ը փորձեց Մեծ Հայքին վերամիավորել Ծոփքի թագավորությունը, բայց չհաջողվեց և հետագայում այդ ծրագիրը իրականացրեց Արտաշես 1-ի թոռը ՝ Տիգրան 2-րդ Մեծը։ Արտաքին քաղաքականության մեջ Արտաշես 1-ը հասավ լուրջ ձեռքբերումների։ Ք.ա. 193-179թթ. Փոքր Ասիայի տարածքում հինգ փոքր պետություններ պատերազմ էին մղում միմյանց դեմ։ Որպես տարածաշրջանի ազդեցիկ երկու ուժեր ՝ Մեծ Հայքը և Հռոմեական Պետությունն միջամտեցին պատերազմի դադարեցման համար։ Հաշտության պայմանագրի կնքման ընթացքում Արտաշես 1-ը կարողացավ ընդարձակել Փոքր Հայքի տարածքը Պոնտոսի հաշվին։ Նրա նպատակն էր հեռանկարում հայկական բոլոր հողերը մեկ թագավորության մեջ միավորելը։ Նա վարում էր իր գլխավոր հակառակորդ Սելևկյան տերությանը թուլացնելու քաղաքականություն։ Երբ Մարաստանի սատրապ Տիմարքսոն ապստամբեց Սելևկյանների դեմ և իրեն հռչակեց անկախ թագավոր, Արտաշես 1-ն անմիջապես օգնեց նրան իր զորքերով։

1. Հայաստանում արդյունաբերությունը ե՞րբ է սկսել ձևավորվել որպես առանձին ճյուղ և ինչպիսի՞ զարգացում է ունեցել խորհրդային տարիներին:

Մինչև անկախացումը Հայաստանի արդյունաբերությունը ավելին էր, քան բոլոր ճյուղերը միասին վերցրած: Արդյունաբերությունը խորհրդային տարիներին ձևավորվեց, որպես Հայաստանի տնտեսության առաջատար ճյուղ: Մինջև 1988թ․ Սպիտակի երկարաշարժն այն 600 անգամ արտադրանք էր թողարկում, քան 1920թ․ վերջին։ Խորհրդային Միության հանրապետութուններից Հայաստանն արդյունաբերության զարգացման տեմպերով 1 — ին տեղն էր։

2. Թվարկե՛ք և գնահատե՛ք այն գործոնները, որոնց ազդեցությամբ արդյունաբերությունը դարձավ Հայաստանի տնտեսության առաջատար ճյուղ:

Մինջև 1988թ․ Սպիտակի երկարաշարժն այն 600 անգամ արտադրանք էր թողարկում, քան 1920թ․ վերջին։ Խորհրդային Միության հանրապետութուններից Հայաստանն արդյունաբերության զարգացման տեմպերով I տեղն էր։

1913թ․ արդյունաբերության ձեռնարկություններ կայն՝ Երևանը, Ալավերդին, Մեղրին, Գյումրին, Արտաշատը, Կապանը, Գավառը և Դիլիջանը։

3. Որո՞նք են արդյունաբերությունը բնութագրող հիﬓական վիճակագրական
ցուցանիշները: Թվարկե՛ք այդ ցուցանիշներով արդյունաբերության
առաջատար ճյուղերը:

Արդյունաբերության հիմնական ցուցանիշների՝ համախառն արտադրանքի ծավալի և աշխատողների թվի կայուն աճի շնորհիվ Հայաստաննի արդյունաբերության ճուղային կառուցվածքում առաջադիր դիրք գրավեց մեքենաշինությունը, թեթև սննդի և քիմիական արդյունաբերության ճյուղերը։

4. Ինչպիսի՞ փոխազդեցություններ, քանակական-որակական կորուստներ ունեցավ արդյունաբերությունն անկախության առաջին տարիներին և ի՞նչ
պատճառով:

ՀՀ անկախության առաջին տարիներին սկսված տնտեսական խոր ճգնաժամը վնաս հասցրեց արդյունաբերությանը։ Արդյունաբերական գործարանները մեծ մասը փակվեց, մասնատվեց, իսկ փոքր մասը մինչև հիմա աշխատում է։